اقتصادمقاومتی؛ واژه ای كه ایران اسلامی طی سالهای گذشته با رویكرد و تلاشی مجدانه بیشتر از پیش به آن پرداخته است.  شاید تدابیر رهبر معظم انقلاب اسلامی را بتوان مطلعی برای  این رویكرد اقتصادی دانست و تبدیل این تدبیر به سیاست را می توان اولین گام برای نیل به اهدافی دانست كه كشورهای بزرگ دنیا را به جایگاه ابتدایی قدرتمند ترین اقتصاد جهان تبدیل كرده است.

چرایی اتخاذ این تدبیر بر همگان قابل فهم است و از هر نظر می توان تكیه بر این رویكرد را به سود اقتصاد كشور دانست چرا كه بسیاری از مفسران معتقدند، استفاده از سیاست هایی همانند سیاست مقاومتی، جامعه را از مصرف‌گرایی به تولیدمحور شدن سوق می دهد و آثار آن نیز در بلندمدت آن‌قدر عمیق و بزرگ خواهد بود كه قطعاً آیندگان را خشنود خواهد ساخت.

اما برای نیل به این هدف باید از خود پرسید چگونه اقتصاد در برابر تغییرات خواسته یا ناخواسته مقاوم می‌شود؟ و پارامترها و یا عواملی که بیشترین تاثیر را در مقاوم بودن در برابر تغییرات دارند، کدامند؟

سیستم‌های اقتصادی یا اجتماعی یا سیاسی هر کشور هر از چند گاهی دچار تغییرات خواسته یا ناخواسته می‌گردد. پس از وقوع تغییرات سیستم‌های مقاوم، به حیات بالنده خود ادامه خواهند داد و حتی شاید بتوانند از تغییرات به عنوان فرصت بهره ببرند. در این نوشتار تمرکز اصلی روی تغییراتی است که به شکل تهدید سیستم اقتصادی را نشانه می‌گیرند. 

در تاریخ معاصر کشور خودمان، تقریبا از ابتدای انقلاب اسلامی در تحریم اقتصادی بوده‌ایم.

 در تحریم اقتصادی از دیدگاه سیستمی چه اتفاقی می‌افتد؟

 از سوی دیگر می‌توان این‌گونه بیان کرد كه توان سیستم اقتصادی كشور، برای پاسخگویی به نیازهای اقتصادی کشور تحلیل می‌رود. (البته اگر سیستم اقتصادی آمادگی لازم را برای چنین تغییراتی نداشته باشد.) 

 

بنا به این دیدگاه دو عامل اصلی را باید مد نظر داشت: 

 

1-    توان سیستم اقتصادی کشور

2- نیازهای اقتصادی کشور

 

 یعنی از یک سو با اعمال تحریم توان اقتصادی تغییر می‌کند و ممکن است مثلا با تهاجم فرهنگی نیازهای اقتصادی کشور نیز دستخوش تغییر گردد. 

هرگاه سیستم اقتصادی کشور در حین و پس از تهدید توان پاسخ‌گویی به نیازهای اقتصادی جامعه را داشته باشد، آن‌گاه آن سیستم اقتصادی مقاوم است.

پس از شناسایی پارامترها و یا عواملی که توان اقتصادی را می‌سازند و مدل‌سازی آن‌ها، می‌توان با مراجعه به خبرگان عواملی که بیشترین تاثیرپذیری را از تغییرات دارند و نیز عواملی که بیشترین تاثیرگذاری را در مدیریت تغییرات دارند شناسایی كرد. 

همچنین با شناسایی عوامل شکل دهنده نیازهای اقتصادی جامعه، می‌توان عواملی که بیشترین تاثیرگذاری را در نیازهای اقتصادی دارند، شناخت. 

بدین ترتیب در زمان بروز تهدید اقتصادی، می‌توان نیازهای جامعه و توان اقتصادی را به طور متناسب مدیریت كرد. 

کشور ایران سرشار از منابع غنی انرژی، مواد معدنی، نیروی انسانی و اقلیم‌های متفاوت است. لذا به لحاظ مواد اولیه می تواند نیازهای خود را پاسخگو باشد. از سوی دیگر، نیازهای کشور نیز متعدد و متنوع است و ساختار اقتصاد ایران به نحوی است که می‌تواند کالاهای نهایی متناسب با اکثر نیازها را تولید کند. ولی برای اینکه این مواد اولیه بتوانند به کالای نهایی مورد نیاز تبدیل شود نیاز به کالای واسطه‌ای وجود دارد. کالاهای واسطه‌ای عمدتا سرمایه بر، دارای تکنولوژی تولید سطح بالا و زمان‌بر هستند و بازده آن نسبت به سرمایه مورد نیاز کم است. نقطه ضعف اقتصاد ایران وابستگی آن به کالاهای واسطه‌ای برای تولید است.

به عنوان مثال، اقتصاد ایران از طرفی دارای منابع غنی آهن، آلومینیوم، مس و نفت است و از طرف دیگر نیاز وافر به کالای نهایی نظیر خودرو وجود دارد. در حالی که برای تولید خودرو به کالای واسطه‌ای مانند قطعات خودرو نیاز است، امکان تولید برخی از آن‌ها در داخل به دلیل داشتن تکنولوژی بالا وجود ندارد. بنابراین همواره نیاز به واردات آن وجود دارد. در شرایط تهدید سیستم اقتصادی بالاخص تحریم اقتصادی اولین فشاری که به اقتصاد وارد می‌شود ایجاد مانع برای ورود کالاهای واسطه است. عدم ورود قطعات خاص حداقل به منزله کاهش تیراژ خودرو است.

لذا برای مقاوم‌سازی اقتصاد در برابر تهدیدها لازم است تا در حوزه کالاهای واسطه‌ای سرمایه‌گذاری بلندمدت و مناسبی صورت پذیرد. 

بنابراین با اعمال تحریم اقتصادی توان تولید خودرو به دلیل نداشتن تکنولوژی بالا کاهش یافته و از طرفی مدت کوتاهی پس از کاهش تیراژ تولید خودرو قیمت در بازار افزایش می‌یابد و توان خرید جامعه کاهش می‌یابد. چرخه کاهش تیراژ تولید، کاهش توان خرید چرخه‌ای است که خود را تقویت می‌کند، به این معنا که در صورتی که اقدامی صورت نگیرد روز به روز توان تولید کاهش یافته و با کاهش عرضه قیمت خودرو افزایش و توان خرید کاهش می‌یابد.

این مسأله نمونه‌ی بارزی از بروز شکاف یا پیچیدگی فزاینده بین توان اقتصادی و نیازهای جامعه است. البته در این نوشتار مجال بررسی تفصیلی تاثیرات این مسأله در دیگر حوزه‌ها نیست. فقط به عنوان نمونه‌ای مشهود باید گفت سرمایه‌گذاری بلند مدت برای رفع وابستگی به کالاهای واسطه‌ای مشکلات مربوط به خود را دارد که باید مورد بررسی عمیق و دقیق قرار گیرد.

این‌گونه سرمایه‌گذاری نیاز دارد تا سود اقتصادی در کل اقتصاد به صورت متوازن تعریف شود تا افزایش سود در یک بخش مانع از سرمایه‌گذاری در سایر بخش‌ها نشود. همچنین در حین تحریم مسائل اقتصادی کشور به‌اندازه‌ای بغرنج خواهد بود که احتمالا نتوان به میزان مناسب روی صنعت خودرو سرمایه‌گذاری آن‌هم با بازده بلندمدت كرد. لذا از این منظر می‌بایست ساختار اقتصادی صنعت خودرو کشور به‌گونه‌ای باشد که بتواند در برابر چنین هجمه‌هایی مقاومت کند. در واقع در کلان موضوع باید مطابق فرمایش‌های مقام معظم رهبری که فرمودند:

من سال ۸۶ در صحن مطهر على‌بن‌موسى‌الرضا (علیه الصّلاة و السّلام) در سخنرانىِ اول سال گفتم که اینها دارند مسأله‌ى اقتصاد را پیگیرى میکنند؛ بعد هم آدم میتواند فرض کند که این شعارهاى سال حلقه‌هایى بود براى ایجاد یک منظومه‌ى کامل در زمینه‌ى مسائل اقتصاد؛ یعنى اصلاح الگوى مصرف، مسأله‌ى جلوگیرى از اسراف، مسئله‌ى همت مضاعف و کار مضاعف، مسئله‌ى جهاد اقتصادى، و تولید ملى و حمایت از کار و سرمایه‌ى ایرانى. ما اینها را به عنوان شعارهاى زودگذر مطرح نکردیم؛ اینها چیزهایى است که می‌تواند حرکت عمومى کشور را در زمینه‌ى اقتصاد ساماندهى کند؛ می‌تواند ما را پیش ببرد. ما باید دنبال این راه باشیم.

از مطالب بیان شده می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که برای داشتن اقتصادی مقاوم باید از سیستم اقتصادی و نیازهای اقتصادی جامعه درک پویایی داشته باشیم. به این مفهوم که باید:

 

•        روابط بین الزامات و نیازمندی‌های با متغییرها و پارامترهای اقتصادی بدرستی شناسایی شود

•        عکس‌العمل جامعه در زمان بروز تهدیدهای اقتصادی در سناریوهای متفاوت برآورد شود

•        آسیب شناسی ساختار اقتصادی در حوزه‌های متفاوت و در کل صورت گیرد

 

بدین ترتیب می‌توان ساختار مقاومی در برابر بسیاری از تهدیدات اقتصادی ایجاد کرده و حتی برخی را تبدیل به فرصت كرد. یعنی مطابق با فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب در صورت مقاوم بودن اقتصاد شرایط فشار، شرایط تحریم، و دشمنی‌ها و خصومت‌های شدید می‌تواند تعیین کننده‌ی رشد و شکوفایی کشور باشد. در شرایط یاد شده اندک تهدیدات اقتصادی نیز که سیستم اقتصادی کشور را دچار نوسان می‌کند نیز قابل مدیریت کردن خواهند بود.