از طرف دیگر، با پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، امید جدیدی به احیای توافق هسته ای (برجام) به وجود آمد و مذاکرات هسته ای، امروزه در جریان است.
در گفت و گوی «پرشین خودرو» با دکتر بهنام ملکی - اقتصاددان- آینده مذاکرات هسته ای و موضوع نرخ ارز و تاثیر آن در قیمت تمام شده صنعت خودرو مورد کند و کاو قرار گرفته است.
*****
*یک موضوع کلیدی در اقتصاد ایران و در همه سال های گذشته، بحث تعیین نرخ ارز و مباحث ارزی بوده است. آقای فاطمی امین وزیر فعلی صنعت، معدن و تجارت، در مهر ماه امسال گفتند که اقتصاد ایران را از وابستگی به دلار آزاد می کنیم. از طرف دیگر، ایشان تاکید بر افزایش تولید خودرو و کاهش قیمت تمام شده آن دارند.
به چه علت اقتصاد ما تا این حد وابسته به دلار و تعیین نرخ دلار شده و آیا درآمد حاصل از صادرات نفت عامل اصلی در این زمینه بوده یا این که عوامل دیگر هم تاثیر داشته است؟
-وضع موجود به خاطر این است که اقتصاد ما تولیدی نیست و تولید ما نیز، اقتصادی نیست. یکی از مشکلات اساسی و ساختاری که در تعیین نرخ دلار تاثیر گذار بوده، این موضوع است که تولید و صادرات ما در ابعاد کوچک انجام می شود و در ابعاد جهانی نیست. در عین حال، حجم تولید و صادرات ما هم مدرن نبوده و دانش پایه نیست یعنی بر اساس تولید و صادرات مواد خام و نفتی است.
از طرف دیگر، ارتباط ما با جهان خارج، به شکل بایسته نبوده و خصوصاً در رابطه با انتقال دانش فنی و تکنولوژی مشکل داریم. ما همیشه نفت فروخته ایم و تقریباً کشور را با آن اداره کرده ایم.
بنابراین، درآمد کشور ما درآمد نفتی بوده و بالاخره در سال هایی که فروش نفت دچار مشکل شده یعنی قیمت نفت پایین آمده و یا با تحریم رو به رو شده ایم، ساختار درآمدی و هزینه ای بودجه ما درست نبوده و همین روال ادامه پیدا کرده است.
بنابراین، مجموع این عوامل باعث شده که ما شاهد این روند باشیم و خصوصاً در سال های اخیر که مسائل خارجی این وضعیت را تشدید کرده، دولت به سمت افزایش نقدینگی روی آورده و به دنبال این بوده که با چاپ اسکناس و چاپ پول، هزینه هایش را تامین کند.
هر چقدر این روند ادامه پیدا کند، در حقیقت افزایش پیدا کردن ریال است و البته این افزایش با روش های مختلف انجام می شود. هر از چند گاه، اسم آن را عوض می کند و از نظر رسانه ای، این موضوع توجیه می شود که مشکل حل شده. در حالی که متاسفانه مشکل ما حل نشده و مشکل به دوره های بعدی، انتقال پیدا می کند.
از یک طرف حجم پول را زیاد کرده ایم ولی از طرف دیگر کالا و خدمات اضافه نشده. در نتیجه، تورم افزایش پیدا می کند و پول ملی ما کم ارزش یا بی ارزش می شود. طبیعی است که این روند باعث می شود که به نظر برسد نرخ دلار خیلی بالا رفته است. در حالی که نرخ دلار و نرخ ارز تقریباً ثابت است.
البته در سال گذشته میلادی، جهان تورم داشته و ارزهای دیگر نیز با تورم رو به رو بوده اند، اما تورم کشورهای دیگر محدود است. در حالی که تورم ما زیاد بوده و با یک تورم تازنده مواجه بوده و هستیم. اگر ساختار بودجه سال 1401 که دولت آقای رئیسی به مجلس تقدیم کرده، کارآمد نباشد، ما از مخمصه ها و مشکلات موجود خارج نخواهیم شد.
یکی از دلایل وجود این وضع، وجود رانت، فساد و تبعیض است که در تار و پود اقتصاد وجود دارد. همچنین دولتی بودن اقتصاد ما مشکل ساز است و کم توجهی به نقش مردم و بخش خصوصی.
در این چارچوب است که تولید و صادرات ما، دانش پایه نیست و شاهد واردات از یک طرف و صادرات مواد خام هستیم. البته در سال های گذشته، عمده صادرات ما نفتی بود ولی الان یک مقدار بهتر شده و محصولات پتروشیمی نیز صادر می شود. در مجموع، فرآیند موجود، مقبول نیست و حتما باید در این زمینه تحول ایجاد شود.
*آقای فاطمی امین گفته که اقتصاد از وابستگی به دلار آزاد می شود. همچنین ایشان گفته بود در سال 1401 به اندازه ای درآمد ارزی خواهیم داشت که نیاز ارز کشور تامین شود. از طرفی، دولت آقای رئیسی تاکید بر این دارد که اقتصاد کشور و معیشت مردم به مذاکرات هسته ای گره نخورد.
آیا ممکن است در شرایط فعلی، ما بتوانیم التهابات ارزی را از اقتصاد کشورمان حذف کنیم و به سمت ثبات اقتصادی حرکت کنیم؟
-در مورد التهابات ارزی و مشکلات اقتصادی موجود، باید بگویم که ما به طور کلی با دو نوع تحریم رو به رو هستیم. یک تحریم، تحریم های داخلی بوده و یک تحریم نیز، تحریم های خارجی است.
با توجه به پیشرفت فناوری های مختلف، باید به صورت آنلاین یک مجوز برای یک کسب و کار صادر شود و به صورت آنلاین گفته شود با چه شرایطی مجوز داده می شود. در این حالت، افراد مختلف باید به طور آنلاین مدارک خود را ارسال کرده و کسب و کار خودشان را شروع کنند ولی در عمل، یک سرمایه گذاری مدت ها و شاید سال ها دست به سر شود و افتتاح پروژه او به تاخیر می افتد.
حتی ممکن است یک شرکت، تولید خود را شروع کند و رونق بگیرد ولی سرکوب قیمت ها اتفاق بیفتد یعنی برخی دستگاه ها، سرکوبگری قیمت ها را اِعمال کنند و مثلاً تعزیرات حکومتی به قضیه ورود کند.
بخشی از این مشکلات، ربطی به تحریم های خارجی ندارد و از این حیث، آقای رئیسی و تیم اقتصادی او درست گفته اند، اما بحث این است که الان که چند ماه از تشکیل این دولت گذشته، چقدر جلوی تبعیض و فسادها و رانت ها را گرفته اند.
اگر جلوی تبعیض، رانت و فساد گرفته شود، آن صحبت می تواند عملیاتی شود و اگر این اقدامات انجام نشود، به نظر نمی رسد این دولت در این زمینه موفق باشد. حتی اگر مسائل خارجی به کمک این دولت بیاید و مثلاً توافق هسته ای (برجام) احیاء شود فقط یک بخش از مشکلات حل می شود، اما هر کدام از عوامل مختلف، در ایجاد مشکلات موجود، سهم دارند. گاهی در کشور ما افراط و تفریط وجود دارد و برخی می گویند همه مشکلات به خاطر مسائل خارجی و تحریم است.
در حالی که واقعاً مشکلات داخلی و خارجی، هر دو وجود دارد. اگر قرار است اقتصاد ما رونق بگیرد و مردم از سختی و گرفتاری خارج شوند، حتماً بایستی با تحریم های داخلی و خارجی مقابله کنیم.
اگر این تحریم های داخلی و خارجی برطرف نشود، نمی توانیم امیدی به کاهش نرخ ارز و امیدی به اصلاحات اقتصادی و بهبود وضعیت معیشتی مردم داشته باشیم. ما اگر این مشکلات را برطرف کنیم، اقتصاد ایران ظرفیت زیادی برای توسعه دارد و می تواند به این اهداف برسد.
*ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا، در سال 1397 این کشور را از توافق هسته ای با ایران خارج کرد و تحریم ها را علیه کشور ما برقرار کرد. در چارچوب سیاست «فشار حداکثری»، تحریم ها توسط ترامپ برقرار شد. آقای بایدن در سال گذشته که کاندیدای ریاست جمهوری بود، می گفت سیاست فشار حداکثری ترامپ، شکست خورده و این سیاست به ضرر آمریکا بوده و به نفع ایران است.
الان که بایدن، رئیس جمهور است، مذاکرات هسته ای در حال انجام است ولی عملاً آمریکا به توافق هسته ای برنگشته و همان سیاست ترامپ را ادامه می دهد. بایدن تا حدی فشار اقتصادی بر ایران را کاهش داده و ایران در حال حاضر یک مقدار صادرات نفت دارد و مثل دوره ترامپ نیست.
آیا همین مقدار صاردات، به حدی هست که درآمدهای ارزی ایران تقویت شود و التهابات در حوزه ارزی تکرار نشود؟
-اگر همین درآمدهای ارزی را که دولت آقای رئیسی مدعی است به دست آورده و گفته شده در سال 1400 حجم تجارت ایران به حدود 70 میلیارد دلار رسیده، صرف مصارف توسعه ای شود، می تواند مشکلات کشور را حل کند، اما اگر همان روال سابق و هزینه های غیر توسعه ای قبلی استمرار پیدا کند و در جایی که باید هزینه شود هزینه نشود و در جایی که نباید هزینه شود هزینه انجام شود، بعید می دانم شاهد تحولات بیش تری باشیم.
بنابراین، موفقیت در این راه بستگی به این دارد که چگونه عمل می کنیم. برای مثال، الان افراد زیادی همه شمشیرها را علیه صنعت خودروی ایران کشیده اند. در حالی که صنعت خودرو، جزو صنایع کشور است که امکان فساد زدایی در آن وجود دارد.
به هر حال، همه خودروهای موجود در ایران، باید در داخل کشور شماره گذاری شوند و خودرویی هم که از کشورهای دیگر خریداری می شود باید در داخل ایران شماره گذاری شود. به همین دلیل، نمی توانیم بگوییم خودرو به طور قاچاق آمد.
صنعت خودرو جزو معدود صنایع کشور است که می تواند 700 یا 800 صنعت را با خودش جلو بکشد و لوکوموتیو اقتصاد باشد یا بتواند فناوری های جدید را جذب کند. الان تحریم بزرگی روی صنعت خودرو وجود دارد و این تحریم بزرگ، این است که برخی افراد و اشخاص، مدیران آن هستند ولی سنخیتی با این صنعت ندارند و دلسوز این صنعت نیستند.
به همین دلیل، ما می بینیم که به این صنعت حمله می شود ولی مدیران شرکت های خودرو سازی، از این صنعت دفاع نمی کنند. از طرف دیگر، این مدیران حرکت جدی انجام نمی دهند که جلوی فساد موجود در این صنعت را بگیرند بلکه حتی ممکن است خودشان در این فسادها شریک شوند.
اگر این صنعت، متولی واقعی داشت و سخنگوی بومی و از درون این صنعت پیدا می کرد، ما شاهد وضعیت موجود نبودیم. حدود ده سال پیش، بیش از یک و نیم میلیون دستگاه خودرو در ایران تولید شد ولی چرا الان میزان تولید کاهش پیدا کرده است.
*در سال های قبل، چند شرکت خارجی از جمله پژو و رنو با شرکت های خودرو سازی ایران همکاری کردند و آن همکاری قطع شده. در چارچوب آن همکاری بود که تولید خودروی ال 90 انجام شد و بعداً مشکل پیدا کرد.
توقف این نوع همکاری ها با شرکت های خودرو سازی خارجی باعث شده تیراژ تولید خودرو کاهش پیدا کند و قیمت خودرو بالا برود.
-درست است و یک بخش از مشکات مربوط به عوامل خارجی است ولی مگر اینهمه ادعا نمی شود که ما شرکت های دانش بنیان زیادی داریم؟ فرض کنید آیا ایران نمی توانست خودروی تیبا یا امثال آن را با تیراژ بالا تولید کند. تقریباً همه قطعات تیبا داخلی است و این خودرو مگر یک خودروی نسبتاً بومی نیست.
*ایربگ و قطعات الکترونیکی همین خودروهای تولید داخلی باید از کشورهای دیگر خریداری و وارد شود. ساخت هر خودروی تولید داخلی به طور متوسط، باز حدود 2 هزار دلار ارزبَری دارد و برخی مواد اولیه و قطعات از کشورهای دیگر خریداری می شود.
-هر چند که یک خودرو 2 هزار دلار ارزبری دارد ولی اگر خودرو صادر شود درآمدی ارزی خواهد داشت. آیا نمی شد این نوع خودروها را صادر کرد و نیازهای ارزی شرکت های خودرو سازی را تامین کرد.
از طرفی، ایربگ، اینقدر تکنولوژی پیشرفته ای ندارد که نشود آن را در داخل کشور تولید کرد. من فکر می کنم اگر تحریم های داخلی نبود، می توانستیم شرکت های مختلف را تشویق کنیم که این نوع اقلام را تولید کنند.
*در سال های اخیر، با داخلی سازی برخی قطعات خودرو، میزان ارزبری هر خودرو به طور متوسط حدود 500 دلار کاهش پیدا کرده است. در حالی که در سال های قبلاً متوسط ارزبری هر خودرو حدود 2500 دلار بوده است. یک مقدار داخلی سازی انجام شده و موفقیت آمیز بوده است.
-به نظر می رسد یک خودرو مثل تیبا، بیش ترین درصد ساخت داخل را دارد. بحث ما این است که چرا تیراژ این خودرو بالا نرفته است. در مورد خودروی ال 90 که قضیه روشن است و شرکت رنو، ایران را ترک کرد.
البته بهترین پروژه ما، همان خودروی ال 90 بود که یک خودرو نیمه جهانی بود و آن را تولید می کردیم. قطعه سازان ایران هم، قطعات مورد نیاز را تولید می کردند. دست هایی در کار بود که اصلاً این پروژه موفق نشود.
*از نظر شما وقتی تقاضا برای خرید خودرو وجود دارد، چرا تیراژ تولید خودرو نمی تواند در شرایط فعلی افزایش پیدا کند؟
-این وضع به خاطر تحریم داخلی است. هیچوقت رسانه ها در این زمینه اظهار نظر نمی کنند.
*گفته می شود قیمت گذاری دستوری باعث می شود صنعت خودرو سازی سود نکند و یک عامل کاهش تیراژ را به این موضوع نسبت می دهند. این موضوع چقدر در کاهش تیراژ خودرو سهم دارد؟
-یک عامل بازدارنده، قیمت گذاری دستوری بوده و یک عامل هم، همین رانتی است که ایجاد شده. یک فرد که الان از شرکت خودرو سازی، خودرو می خرد سود زیادی می برد و 20 یا 30 درصد سود می برد ولی تولید کننده سود زیادی نمی کند.
الان خودرو باید به فلان نهاد و فلان نماینده مجلس، با قیمت ارزان فروخته شود. این ارزان فروختن از جیب سهامدار و ملت می رود. تازه روشنفکران ما هم به کمک دلالان و بازاریابان خارجی می آیند و می گویند باید صنعت خودروی ایران را نابود کرد. در حالی که باید سیاستگذاری های غلط را نابود کرد و جلوی این سیاست ها را گرفت.
*به هر حال مذاکرات هسته ای در جریان است و برخی کارشناسان اعتقاد دارند که اگر توافق حاصل شود نرخ دلار می تواند تا 17 هزار تومان کاهش پیدا کند. بحث کاهش قیمت تمام شده خودرو در صورت تحقق توافق هم مطرح است و از طرفی ارزبری هر خودروی تولید داخلی حدود 2 هزار دلار است.
با عملی شدن توافق، ایران می تواند به طور شفاف درآمد ارزی داشته باشد و صنعت خودرو با شرکت های خارجی همکاری کند. برخی این طور تحلیل می کنند که هر دو طرف ایران و آمریکا، نیاز به این توافق و اجرای کامل توافق هسته ای دارند. جنابعالی فکر می کنید این توافق در دسترس است و سرنوشت مذاکرات چگونه خواهد شد؟
-سرنوشت مذاکرات در هاله ای از ابهام است و برخی هم تلاش می کنند که این مذاکرات به نتیجه نرسد. اگر برجام به طور کامل اجرا شود، هم به نفع دولت بایدن و آمریکا تمام می شود و هم به نفع کشور ما و دولت ایران است.
الان شرایطی وجود دارد که فشار سنگینی بر اقتصاد وارد شده. این وضع موجود به نفع آمریکا هم نبوده و فکر نکنید آمریکا خیلی نفع بُرده. درست است که آمریکا، اسلحه فروخته ولی از جاهای دیگر لطمه خورده است.
واقعیت این است که اگر توافق هسته ای اجرا شود و ارتباطات ایران با کشورهای دیگر برقرار شود، ایران فرصت انتخاب بیش تری بین چین، روسیه و آمریکا پیدا می کند و مشکلات حاد خارجی رفع می شود.
*الان برخی کارشناسان ایرانی مثل آقای بهشتی پور اعتقاد دارند که اختلاف نظر بین ایران و آمریکا در اجرای توافق هسته ای وجود دارد ولی با چند دور مذاکره دیگر، نقاط مشترک پیدا می شود.
در ارتباط با قیمت تمام شده تولید خودرو در ایران، اگر فرضاً توافق هسته ای احیا شود نرخ ارز چگونه می شود و فکر می کنید وضع این بازار چطور می شود؟
-نرخ ارز بستگی به سیاست های بودجه ای و سیاست های تجاری و تکنولوژیکی کشورمان خواهد داشت. سیاست های بودجه ای ما نباید مثل گذشته باشد و باید قراردادهای تکنولوژیکی منعقد کنیم.
*بالاخره متوسط ارزبری تولید خودروهای داخلی برای واردات مواد اولیه و قطعات مورد نیاز حدود 2 هزار دلار است و اربری خودروهای تارا، شاهین و کوییک 3 هزار دلار است. الان قطعات وارداتی خودرو با ارز نیمایی و بیش از 20 هزار تومان یا احتمالاً ارز بازار آزاد وارد می شود.
اگر توافق هسته یا حاصل شود آیا امکان کاهش نرخ دلار به 17 هزار تومان مورد نظر برخی کارشناسان و رسانه ها و در ادامه کاهش قیمت تمام شده خودرو وجود دارد؟
-قیمت تمام شده تولید خودرو بستگی به نوع مدیریت اِعمال شده دارد. در همین سال هایی که تولید خودرو کاهش پیدا کرده، تعداد چند هزار نفر جدیدا بر اساس رابطه استخدام شده اند. اگر این طور باشد و سیاست های ضد بهره وری در شرکت های خودرو سازی ادامه پیدا کند و رانت ادامه پیدا کند، نمی توانیم به کاهش قیمت تمام شده امیدوار باشیم.
اگر نرخ دلار و ارز کاهش پیدا کند، به طور نسبی قیمت تمام شده تولید خودرو پایین می آید. این ظرفیت و استعداد وجود دارد که در صورت اجرای کامل توافق هسته ای، نرخ دلار تا 20 هزار تومان کاهش پیدا کند.
*در حال حاضر، تعرفه گمرکی مواد اولیه و قطعات خودرویی که برای خودروهای تولید داخلی وارد می شود با نرخ ارز 4200 تومانی محاسبه می شود. اگر دولت نرخ ارز 4200 تومانی را حذف کند و مبنای محاسبه تعرفه گمرکی، نرخ دلار بالای 20 هزار تومان شود، چه وضعی پیش می آید؟
-حاصل شدن توافق، در مجموع به نفع ما و صنعت خودرو خواهد بود. کاهش نرخ ارز می تواند در قیمت تمام شده خودرو موثر باشد و آن را کاهش بدهد. در عین حال، می تواند صادرات ما افزایش پیدا کند.
الان همه می ترسند و به خاطر این که نگران مقررات کارگروه ویژه مالی (FATF) و تحریم هستند، کشورهای دیگر مبادلات خودشان را با ما محدود کرده و غیر رسمی کرده اند. اگر این وضع تغییر کند و برجام احیا شود، قاعدتاً با اِعمال مدیریت درست و استفاده از توانمندی های شرکت های دانش پایه در اقتصاد و از جمله صنعت خودرو، اوضاع به نفع کشور ما و اقتصاد ملی خواهد بود.
نظر شما