مسافر از اتوبوس پیاده شد: «چه آسمان تمیزی! »و امتداد خیابان غربت او را برد غروب بود صدای هوش گیاهان به گوش می‌آمد مسافر آمده بود،

و روی صندلی راحتی کنار چمن
نشسته بود
دلم گرفته
دلم عجیب گرفته است
تمام راه به یک چیز فکر می‌کردم
و رنگ دامنه‌ها هوش از سرم می‌برد
خطوط جاده در اندوه دشت‌ها گم بود
چه دره‌های عجیبی!
و اسب، یادت هست
سپید بود
و مثل واژه پاکی، سکوت سبز چمنزار را چرا می‌کرد
و بعد غربت رنگین قریه‌های سر راه
و بعد تونل‌ها
دلم گرفته
دلم عجیب گرفته است.

سفر با اتوبوس در جاده‌های پرپیچ و خم ناخودآگاه آدم را به یاد این قطعه شعربلند «مسافر» سهراب سپهری می‌اندازد و اینکه سفر با اتوبوس یک اهل دل را تا عمقِ چه نکات لطیف و پنهانی در طبیعت هدایت می‌کند.
این‌گونه می‌توان از سفر با اتوبوس در جاده‌ها، به سیر در ژرفنای گل و گیاه و سنگ و آب رسید و این‌گونه می‌توان عرض سفر را به طول آن ترجیح داد و اتوبوس‌ها با همه سختی و قیافه‌های آهنین و در شیشه‌ای‌شان می‌توانند ما را به این سیر و سفرهای پر از تشخیص و تمیز و لطیف ببرند.
سفر با اتوبوس‌ها فقط یک سفر نیست، این را سهراب در قطعه شعر مسافر به اثبات رساند، اما نکته این‌جاست که چرا پیش از سهراب کسی واژه «اتوبوس» را با این همه وسعت در شعر به‌کار نگرفت، شاید او می‌دانست و به این درک دل‌انگیز رسیده بود که اتوبوس بهترین وسیله برای سفر است.
این گزارش را به یاد سهراب سپهری و به مناسبت تابستان و فصل سیر و سفرهای طولانی برای این صفحه آورده‌ام، باشد که همه ما با چشمانی شسته سوار اتوبوس‌ها شویم. اما اینکه اتوبوس‌ها از کی و کجا وارد زندگی ما ایرانی‌ها شدند، خود حکایت زیادی دارد که به طور اختصار، در این صفحه می‌آورم.

اتوبوس‌های دیروز و امروز
نخستین اتوبوس‌ها در سال ۱۸۲۰ میلادی ساخته شدند که به‌وسیله اسب رانده می‌شدند. اتوبوس برای نخستین‌بار در «نانتس» فرانسه و در سال ۱۸۲۶میلادی به‌عنوان وسیله نقلیه عمومی مورداستفاده قرار گرفت. در آن زمان صندلی‌های اتوبوس از چوب بود و از آن برای حمل نامه و بسته‌های پستی نیز استفاده می‌شده است. بعضی نیز بر این اعتقادند که نخستین‌بار در انگلستان و در سال ۱۸۲۴میلادی در مسیر منچستر به پندلتن به‌کار گرفته شده است و به تدریج کشورهای مختلف از جمله امریکا به استفاده از آن رو آورده و در سال ۱۸۳۱ در فیلادلفیا ـ ۱۸۳۵ در بوستون و در سال ۱۸۴۴میلادی در بالتیمور مورد استفاده قرار گرفت.
با این حال باید گفت نخستین اتوبوس در سال ۱۸۲۶میلادی، نخستین اتوبوس موتوردار در سال ۱۹۰۵میلادی، تایرهای بالنی در سال ۱۹۲۰میلادی، انتقال اتوماتیک در سال ۱۹۳۶میلادی، نخستین موتوری دیزلی در سال ۱۹۳۶میلادی، نخستین اتوبوس با گنجایش بیش از ۵۰ مسافر در سال ۱۹۴۸میلادی تولید شدند. از همان روزگار سیستم حمل‌ونقل در ایران، همگام با بسیاری از کشورهای مترقی دنیا شکل گرفت و البته عمده فعالیت‌های اولیه در تهران متمرکز بود. به دنبال ایجاد خط راه‌آهن عبدالعظیم حسنی(ع) به‌وسیله یک شرکت بلژیکی و راه‌اندازی ماشین دودی بین تهران و شهرری، سیستم حمل‌ونقل عمومی با ۲ کارکرد تفریح و خدمات ایاب و ذهاب در محدوده بین شهری، کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۰۵ لایحه تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی خصوصی تصویب شد و در این ارتباط مجوز تاسیس به یک شرکت دانمارکی داده شد. مدتی پس از راه‌اندازی خطوط اتوبوسرانی در تهران و شمیران به دلیل کمبود درآمد، فعالیت این اتوبوس‌ها متوقف شد. در سال ۱۳۲۱ مصوبه‌ای مبنی‌بر اجازه ایجاد شرکت‌های حمل‌ونقل شهری ارائه شد و در سال ۱۳۲۳ از یکی از بانک‌ها دستور گرفته شد تا تعدادی اتوبوس وارد شود.
همچنین از ۵۰ دستگاه اتوبوس وارداتی مدل جدید، ۳۰ دستگاه به تهران اختصاص داده شد. این اتوبوس‌ها که بعدها تعدادشان به ۲۰۰ دستگاه رسید، به صورت اقساط به شرکت‌های خصوصی فروخته شدند.
برادران تهرانی (حاج اصغر و حاج رضا تهرانی) از اوان جوانی فعالیت اتوبوس‌سازی را در دشوارترین شرایط و مقارن با جنگ جهانی دوم آغاز کرده و در سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۰ پس از سال‌ها تلاش کارخانه «پارس لوکس» را بنیان نهادند و نخستین اتوبوس و مینی‌بوس‌های «مگروس دویتز» را در ایران تولید کردند.
به تدریج اتوبوسرانی نظام‌یافته‌تر شد و بیشتر زیرکنترل درآمد. رفتار عمومی نیز برای سوار شدن به اتوبوس صحیح‌تر شد و مردم خود برای سوار شدن به اتوبوس صف می‌بستند. در سال ۱۳۳۱ قانون تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی عمومی در شهرها به تصویب مجلس شورای ملی رسید و امتیاز آن نیز به شهرداری‌ها محول شد که در همین سال شرکت اتوبوسرانی تبریز تاسیس شد.
در نهایت در فروردین ۱۳۳۵ شرکت سهامی اتوبوسرانی تهران با نام شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه با سرمایه ۳۰۰ میلیون ریال به ثبت رسید.
به تدریج مسئولان در تدارک تجهیز سیستم اتوبوسرانی بر آمدند تا خدمات مناسبت‌تری را ارائه دهند اما چون بیشتر اقدامات بدون بررسی دقیق و همه‌جانبه انجام شد، توفیق چندانی حاصل نشد. نمونه آن در سال ۱۳۳۸ بود که هزاران دستگاه «فروش بلیت» در اتوبوس‌ها نصب شد اما نداشتن پول خرد و معطلی مسافران و فقدان سیستم کنترل، موجب شد این برنامه ۸ ماه بیشتر دوام نیاورد و برچیده شود. فعالیت تاسیس شرکت‌های اتوبوسرانی شهری در دهه ۴۰ با تاسیس شرکت‌های یادشده در مشهد (۱۳۴۲)، رشت (۱۳۴۵)، اصفهان (۱۳۴۶)، کرمان و ارومیه (۱۳۴۷) ادامه یافت و در دهه ۵۰ و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تعداد این شهرها به ۱۴ رسید و شهرهای شیراز، بوشهر، آبادان، کرمانشاه، گرگان و بابل نیز صاحب سازمان اتوبوسرانی شدند. در سال‌های پس از انقلاب و تا سال ۱۳۶۸ هم ۹ سازمان دیگر تاسیس شد، تا اینکه به زمان اوج ساماندهی شرکت‌های اتوبوسرانی، در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱ رسیدیم.
به این ترتیب در خلال سال‌های ۶۸ تا ۷۱، تعداد ۲۴ شهر دیگر نیز به شهرهای دارای این خدمات پیوستند و تا سال ۱۳۶۸ تعداد ۴۸ شهر کشور واجدان خدمات شدند.

سفر با کدام اتوبوس را دوست دارید
اتوبوس‌ها در ایران دارای درجه‌بندی خاصی هستند که براساس آنچه در تعاونی اتوبوسرانی ملاک است، به این شرح شمرده می‌شود.

اتوبوس‌های دوران جنگ
۱ـ سوپر دولوکس تک صندلی، ساخت ایران ناسیونال، ظرفیت ۲۷ نفر در «۹» ردیف تک‌صندلی یک طرف تک و یک‌طرف جفتی، مجهز به کولر و نیز تک‌صندلی با رویه مخمل و دارای بیشترین درجه خواب در پشتی صندلی.
۲ـ سوپر لوکس، ساخت کارخانه ایران‌پیما، ظرفیت ۳۲ نفره، در ۸ ردیف صندلی جفتی با رویه مخمل در هر ۲طرف، مجهز به کولر، جفت صندلی با فاصله بیشتر بین ردیف‌های صندلی‌ها.
۳ـ سوپر شهیدرجایی، ساخت ایران ناسیونال، ظرفیت ۳۸ نفر با صندلی جفتی رویه مخمل، خواب‌دار پشتی، مجهز به کولر (در واقع همان دولوکس ولی مجهز به کولر).
۴ـ طرح سوپر یا دولوکس، ساخت کارخانه ایران ناسیونال یا کارخانه ایران‌پیما، ظرفیت ۳۸ نفر، با صندلی رویه مخمل جفتی، خواب‌دار پشتی، بدون کولر و مجهز به چراغ مطالعه کوچک.
۵ـ دولوکس(همچون قبل)، لوکس، فاقد چراغ مطالعه و فاقد کولر، با صندلی ثابت، بدون زیر پایی، صندلی با رویه پلاستیکی.

اتوبوس‌های برتر در ایران:
- از نظر اقتصادی بودن هزینه نگهداری و سرویس: رنو ایلیاد، مان، ینی‌مان، انواع بنز، هیوندایی، اسکانیا، ولوو.
- از نظر برتری امنیت و راحتی مسافر: بنز اس‌ایی ۴۵۷، اسکانیا، ولوو بی۹، ینی‌مان، مان، بنز ۵۰۰.
- از نظر جذابیت برای مسافر: اسکانیا مارال، اسکانیا کلاسیک، ولوو بی۹، ینی‌مان، بنز ۵۰۰، هیوندایی.
- از نظر توان موتور و سرعت: اسکانیا، ولوو بی۹.
- ازنظر سیستم‌های ایمنی مدرن روز: اسکانیا درسا، اسکانیا مارال، اسکانیا کلاسیک، ولوو بی۹، ینی‌مان، مان.
قدیمی‌ترین اتوبوس‌ساز:
شرکت «پارس لوکس» از ۱۳۲۵ (تولید اتوبوس برای شرکت مسافربری اتو عدل(تعاونی ۷ فعلی) که این شرکت در ۱۳۴۸ به ارتش واگذار شد و به نام «پارس لوکس» نظامی تغییر نام داد و سپس در سال ۱۳۶۸ صاحبان اولیه شرکت «پارس لوکس» یعنی برادران تهرانی، شرکت «رانیران» را بنیان گذاشتند و انواع اتوبوس‌های ولوو را تولید کردند.

«معین‌التجار» و نخستین اتوبوس ایرانی
اگرچه پیش از این نیز در مروری بر سرگذشت اتوبوسرانی در کشور، یک بار یادآور شده‌ایم اما بد نیست یک بار دیگر خاطرنشان کنیم، براساس اسناد و شواهد موجود نخستین اتوبوسی که به ایران وارد شد، همان اتوبوسی است که به‌وسیله یک تاجر بلژیکی از راه باکو - انزلی وارد کشور شد و اهالی رشت، نخستین کسانی بودند که اتوبوس‌سواری کردند، اما «معین‌التجار» یکی از بازرگانان سرشناس آن دوره زمانی که استقبال مردم از اتوبوس‌سواری را مشاهده کرد، آن را از تاجر بلژیکی خرید. مرحوم حاج محمدحسن تقی معروف به «معین‌التجار» یکی از تاجران سرشناس بوشهری عهد قاجار بود که در آن روزگار با همکاری فردی به نام «محمدحسن خان سعدالدوله» در ساحل رود کارون دفتر کاری در زمینه حمل و نقل و بازرگانی تاسیس کرده بود و آن‌طور که مورخان تاریخ معاصر گفته‌اند، او یکی از نخستین کسانی بود که به عنوان بخش خصوصی (غیردولتی) نخستین قدم‌های رسمی را در زمینه ایجاد و توسعه حمل‌ونقل عمومی در کشور برداشت.
او همچنین در کنار رودخانه کارون یک حمام، یک بازار و مسجدی نیز از خود به یادگار گذاشته که مسجد حاج رییس او از کنار رودخانه کارون تا خیابان کاوه امروزی و بیمارستان جندی‌شاپور (امام خمینی) اهواز امتداد داشت. در روزگاری که خبر ورود نخستین اتوبوس به ایران به گوش معین‌التجار رسید، به استقبال آن رفت و آن را از تاجر بلژیکی‌اش در شمال کشور خریداری کرد. او روزگاری دست به این کار زد که وسیله نقلیه عمومی مردم آن زمان اسب، الاغ یا شتر بود، اما خانواده‌های فقیر همین را نیز نداشتند و بیشتر آنها فاصله شهرها را پیاده گز می‌کردند.

تولد «ولوو» هم مبارک باد
همین ۲، ۳ ماه پیش کارگران و کارکنان شرکت سوئدی «ولوو» هفتاد و هشتمین سالگرد تاسیس کارخانه خود را جشن گرفتند.
ما ایرانی‌ها نیز از اتوبوس‌های «ولوو» رضایت دیرینه‌ای داشته‌ایم و سفرهای زیادی با اتوبوس‌های زیبای این کشور، داشته و داریم. حالا بد نیست سری بزنیم به چگونگی تولیدات اتوبوس‌های «ولوو» سوئد.
شرکت شناخته شده سوئدی «ولوو» هشتاد و پنجمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گیرد. ساعت ۱۰ صبح ۱۴ آوریل سال ۱۹۲۷میلادی نخستین اتومبیل این شرکت با نام Volvo ÖV۴ از خط تولید خارج شده و از در کارخانه بیرون آمد. در تاریخ ۱۳۹۱/۰۱/۲۶ هم در حرکتی نمادین به مناسبت ۸۵ سالگی «ولوو»، همان اتومبیل در ساعت ۱۰ صبح (۱۲/۳۰ به وقت ایران) از همان در دوباره خارج شد.
راه پر پیچ و خم شاهین اقبال کسب و کارهای مشهور جهانی، همیشه خواندنی و سرگرم‌کننده است و در این میان ولوو داستانی جذاب دارد. نام تجاری «ولوو» بیش از ۱۰۰ سال پیش و در ماه می۱۹۱۱ به‌وسیله شرکت معروف سوئدی «اس‌کااف» به ثبت رسید. این شرکت یکی از سازندگان عمده بلبرینگ در سوئد بود.
ولوو در حقیقت به زبان لاتین معنایی همچون «می‌چرخم» یا «می‌غلتم» می‌دهد و از عبارت Volvere گرفته شده است. کارخانه «اس‌کااف» قصد داشت از این نام به عنوان نشان(برند)ی برای بلبرینگ‌هایش استفاده کند. از سر شانس و اقبال، کارخانه به همان نام «اس‌کااف» برای نشان(برند) بلبرینگ‌هایش بسنده کرد و امروزه بازماندگان موسسان آن از شهرت و اعتبار کسب شده در کار تولید بلبرینگ به‌وسیله یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین کارخانه‌های دنیا لذت می‌برند.
نام «ولوو» برای ۱۶ سال در گنجه کارخانه «اس‌کااف» خاک خورد. تا زمانی که این شرکت جسارت بزرگی به خرج داده و تصمیم به تولید اتومبیل ویژه‌ای برای شرایط آب و هوای سرد و جاده‌های یخ زده سوئد گرفت. تنومندی و دوامی که در طبیعت ماشین‌های ولوو بود، آنها را در جایگاه ویژه‌ای قرار داد و تا به امروز این نشان (برند)، معرف امنیت و کیفیت
بوده است.
به راستی از میراث پایدار «ولوو» و عیار و ارزش این نشان (برند)، آن است که همیشه در طراحی و تحقیقات، تمرکز اصلی بیش از زیبایی و مد، روی امنیت و آسایش بوده است. برای مثال «ولوو» سیستم کمربند ایمینی مدرن ۳ نقطه‌ای را توسعه داد و در سال ۱۹۵۹میلادی آن را به عنوان بخشی از تجهیزات استانداردش معرفی کرد. محصولی که حتی در محافظه‌کارانه‌ترین تخمین‌ها هم تاکنون جان میلیون‌ها انسان را نجات داده است.

منبع: صمت