پیشینه حضور و نقش‌آفرینی کشور روسیه در کمک به رشد و اعتلای صنایع مکانیکی و ماشین‌آلات در دوران انقلاب صنعتی، از قدمت زیادی برخوردار است و حداقل به ۲۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، البته صحبت از دوره‌ای است که این کشور را در دنیا با عنوان امپراتوری روسیه می‌شناختند.
آنگونه که در تاریخ معاصر فدراسیون روسیه درج شده است، نخستین حرکت و رویداد جدی این کشور در حوزه وسایل نقلیه دارای قوای محرکه مکانیکی به اوایل قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد زیرا در سال‌های اولیه این سده بود که یک مبتکر روسی به نام «ایوان‌پولزونوف» نخستین موتور مکانیکی ۲سیلندر در جهان را که نوعی موتور بخار بود و حرکت مکانیکی آن به‌وسیله انرژی ایجاد شده از تبخیر آب به وجود می‌آمد، اختراع کرد و ساخت.
همزمان با ابداع پولزونوف، یک روسی دیگر به نام «ایوان‌کولیبن» نوعی وسیله نقلیه را ساخت که نیروی محرکه آن به‌وسیله قوای انسانی ایجاد می‌شد و نکات جالب درباره وسیله ابتکاری وی، بکارگیری چند قطعه و وسیله مکانیکی ساخت او بود که تا پیش از آن مشابهی نداشتند، ازجمله چرخ طیار یا چرخ لنگر (Flyweel)، یک ترمز، یک جعبه دنده و چندین عدد غلتک.
در تاریخچه صنعت خودرو روسیه همچنین نام «فئودوربالینف» نیز به عنوان یکی دیگر از پیشروان این صنعت در دوران امپراتوری روسیه ثبت شده است، چراکه وی موفق شد در سال ۱۸۷۷ میلادی یکی از نخستین وسایل نقلیه زنجیردار در جهان را ساخته و امتیاز این اختراع را به نام خود ثبت کند.


در ادامه این مسیر ۲ کارخانه مجزا در این حوزه احداث شد. نخست کارخانه تولید موتورهای درون‌سوز یا کوولف که در اوایل سال ۱۸۹۶میلادی تاسیس و به دنبال آن کارخانه‌ای به نام کارخانه تولید کالسکه فرز احداث شد که نخستین اتومبیل‌های روسی با موتور درون‌سوز و سوخت نفت سفید که تمام آن ساخت داخل این کشور بود را به مرحله تولید رساند و این خودروی محصول مشترک ۲ کارخانه اشاره شده «یاکوولف و فرز» نام گرفت.
یکی از دستاوردهای قابل توجه دانشمندان، مخترعان و صنعتگران روس در ادامه مسیر توسعه صنعت خودروسازی کشورشان که در نقطه تلاقی قرن نوزدهم و بیستم یعنی سال ۱۸۹۹ میلادی به‌دست آمد و این دستاورد، ساخت نخستین خودروی برقی یا الکتروکار به‌وسیله یک مهندس خوش‌فکر به نام «هیپولایت و رومانوف» بود که نام «کوکو» را برای آن انتخاب کرد.
رومانوف همچنین پس از ساخت و تکمیل این خودروی برقی، توجه و فعالیت خود را بر تولید باتری ذخیره‌کننده انرژی الکتریکی با ظرفیت بالا متمرکز کرد که حاصل تلاش وی، ابداع یک باتری پرتوان الکتریکی ویژه اتوبوس‌های شهری دوران او بود. البته نخستین اتومبیل‌های وارداتی کامل از اروپای غربی نیز در همین دوره یعنی در اواخر دهه ۱۸۹۰ میلادی در خیابان‌ها و معابر شهرهای مسکو و پتروگراد نمایان شدند و همه آنها به تاجران ثروتمند و دیگر اشخاص سرشناس و قدرتمندی تعلق داشتند که بیشتر از خاندان سلطنتی و وابستگان تزار روسیه بودند.


تولد صنعت خودروسازی روسیه

جدا از فعالیت‌های فردی و پراکنده‌ای که به آنها اشاره شد، صنعت تولید خودرو به معنای واقعی آن در روسیه در سال ۱۹۰۹ میلادی با احداث یک شرکت صنعتی تولید خودرو واقع در منطقه ریگا ـ که هم‌اکنون جزو کشور لتونی است ـ و با آغاز تولید نخستین اتومبیل طراحی شده در داخل روسیه به نام «روسو ـ بالت» در این سال متولد شد.
در طول سال‌های بعد و تا سال ۱۹۱۸میلادی تولید «روسو ـ بالت» همچنان به‌عنوان تنها خودروی ساخت روسیه ادامه پیدا کرد و البته در کنار این اتومبیل تمام‌داخلی، خودروهایی مانند پوزیریوف، لِسنِر و برخی دیگر نیز به صورت مونتاژ کامل قطعات در داخل روسیه تولید می‌شد و این روال تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ ادامه داشت.
حتی در خلال آن سال‌ها یعنی در ۱۹۰۷ میلادی نخستین نمایشگاه اتومبیل نیز در کشور روسیه‌تزاری برگزار شد و در رویدادی دیگر مسابقه رالی مونت‌کارلو ۱۹۱۲ بود که اتومبیل روسو ـ بالت روسی نیز شرکت کرد و عنوان نهم آن مسابقه را به‌دست آورد.


خودروسازی در شوروی

پس از تحولات انقلاب ۱۹۱۷میلادی روسیه و چند سال بعد از آن که به‌نوعی دوره‌گذار و تغییر ساختار حکومت این کشور از پادشاهی تزاری به اتحاد جماهیر شوروی بود، در سال ۱۹۲۳میلادی سرانجام توازن قوا به شکل تمرکز قدرت در دست حزب ناسیونالیست روسیه (SNOR) ایجاد و حکومت کمونیستی بر این کشور حکمفرما شد. به فاصله یک‌سال پس از به قدرت رسیدن حزب SNOR و به منظور ایجاد انگیزه و تحرک بیشتر در صنعت خودروسازی روسیه، واردات اتومبیل و کامیون‌های تجاری به این کشور از سال ۱۹۲۴میلادی ممنوع شد و در همان سال کارخانه خودروسازی AMO تولید کامیون را شروع کرد و در طول ۲ سال بعد از این مقطع ۲ خودروساز دیگر نیز به جمع کارخانه‌های قبلی اضافه شدند؛ نخست کارخانه «NAZ» در منطقه نیژنی نوو گورود که خودروی‌سواری NAZ-۱ را تولید می‌کرد و دیگری «AziYem» که محصول تولیدی آن، موتورهای بخار برای کامیون‌های بزرگ روسی بود. با سرعت گرفتن تحولات صنعت خودروسازی روسیه مانند سایر کشورها، سرانجام نخستین صادرات اتومبیل‌های روسی در سال ۱۹۳۵میلادی به وقوع پیوست.
در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۴۳میلادی که روسیه به طور جدی درگیر جنگ با آلمان نازی شد، بیشتر کارخانه‌های خودروسازی این کشور که در مناطق غربی و نزدیک به مناطق جنگی قرار داشتند، به طور کامل جابه‌جا شده و به مناطق شرقی‌تر روسیه که دور از خطوط مقدم نبرد بودند منتقل شدند تا پاسخگوی نیاز کشور به خودروها و تجهیزات نظامی و جنگی شوند.


دوران پس از جنگ تا امروز

با اتمام جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵ و از سال ۱۹۴۹میلادی خطوط تولید خودروهای متعارف سواری و تجاری بار دیگر آغاز به کار کرد و تولید خودرو در اتحاد جماهیر شوروی روند روبه‌رشد خود را از سر گرفت. این روند در طول ۴ دهه بعد نیز ادامه پیدا کرد، به‌گونه‌ای که در سال ۱۹۸۷میلادی تولید انواع خودرو در صنایع این کشور به ۲ میلیون دستگاه رسید و این تعداد پاسخگوی ۴۵ درصد از نیاز داخلی کشور به وسایل نقلیه بود. با فروپاشی شوروی این روند رشد مثبت دچار وقفه و اصلاح ساختار آن الزامی شد که در ابتدای امر و از سال ۱۹۹۰میلادی با ترکیب شرکت‌های خودروسازی و ادغام آنها این دوران شروع شد. اما بحران نیز از همین جا آغاز شد زیرا خودروسازان دیگر حمایت‌های همه‌جانبه‌ای که در حکومت پیشین از آنها به عمل می‌آمد را پیرامون خود مشاهده نمی‌کردند و علاوه بر آن دولت جدید در دوران روسیه نوین، اقدام به آزادسازی اقتصادی نیز کرد.
اقداماتی از این دست به همراه تاثیرات سوء برخی رویدادهای دیگر موجب معکوس شدن نرخ رشد صنعت خودروی روسیه شد، به‌نحوی که در سال ۱۹۹۳ نسبت به ۱۹۹۰میلادی محصولات خروجی خودروسازی‌های روسیه با افتی ۱۴ درصدی مواجه شد و این روند تا پایان این دهه نیز ادامه داشت.


خودروسازی روسیه در قرن ۲۱

از اوایل دهه ۲۰۰۰میلادی اقتصاد روسیه شروع به بازیابی خود کرد و با رشد درآمد سرانه جمعیت این کشور از سال ۲۰۰۵میلادی حرکت رو به جلوی خودروسازی روسیه از سر گرفته شد و در پایان این سال در مجموع یک میلیون و ۴۴۶ هزار و ۵۰۰ خودرو در این کشور تولید شد که ۸۳۲ هزار و ۲۰۰ خودرو روسی و ۶۱۴ هزار و ۳۰۰ دستگاه نیز متعلق به خودروسازان خارجی فعال در روسیه بود. این رشد مثبت تا سال ۲۰۱۲میلادی نیز ادامه داشته و حتی در مقاطعی مانند ۲۰۱۰میلادی رشد تولد خودروی روسیه به ۹۳/۵درصد رسید. اما در حال حاضر نزدیک به ۳ سال است که خودروسازی روسیه بار دیگر درگیر چالش‌های درونی اقتصاد کشور شده و از سال ۲۰۱۳ تا پایان ۶ ماه نخست ۲۰۱۵میلادی نرخ رشد این حوزه پیوسته منفی بوده و این روال همچنان ادامه دارد.

ترجمه و تدوین: قاسم دهقان